Co to jest wyposażenie wymienne?

Użytkownicy maszyn bardzo często potrzebują przezbrajać maszyny do nowego typu referencji tego samego produktu, czy też do produkcji zupełnie nowego produktu. Nieekonomiczne i też niepraktyczne byłoby wyposażanie parku maszynowego w nowe maszyny za każdym razem, gdy zachodzi taka potrzeba. Dlatego zawsze, gdy zaistnieje potrzeba wyprodukowania nowego typu produktu, najprostszym sposobem zmiany referencji jest wymiana w maszynie tej części, która zmienia jej funkcjonalność. Dyrektywa maszynowa określa tą część maszyny nazwą “wyposażenie wymienne”. Czym jest zatem ta część maszyny i jakie warunki należy spełnić, aby zapewnić bezpieczeństwo współpracy tej części z maszyną podstawową?

Warunki użytkowania wyposażenia wymiennego z maszyną podstawową

Przede wszystkim producent maszyny powinien przewidzieć możliwość montażu wyposażenia wymiennego i tak zaprojektować maszynę, aby zmiana wyposażenia była możliwa dla użytkownika. Projektowanie maszyny w celu jej współpracy z wyposażeniem wymiennym ma na celu zapewnienie zmiany funkcjonalności maszyny w granicach jej ograniczeń i jest to częsta praktyka zmniejszająca koszty i czas dostosowania maszyny do nowych potrzeb użytkownika oraz zapewniająca dłuższy czas życia maszyny. Jeśli maszyna ma możliwość wymiany jej części w celu dostosowania jej do produkcji innego typu produktu, to część ta wg art. II b) dyrektywy maszynowej 2006/42/WE nazywana jest wyposażeniem wymiennym.

Jeśli maszyna nie została zaprojektowana do współpracy z wyposażeniem wymiennym, koszty modyfikacji oraz czas wymagany na dostosowanie maszyny często przekraczają koszty samej maszyny. Ponadto modyfikacja maszyny mogłaby spowodować zmianę warunków jej użytkowania, a co za tym idzie, mogłaby doprowadzić do istotnego przekształcenia maszyny w taki sposób, że powstałby nowy produkt. To nieekonomiczne podejście często jest nieakceptowalne dla użytkowników maszyn, potrzebujących dostosować swój park maszynowy do wciąż zmieniających się potrzeb rynkowych.

Wyposażenie wymienne – definicja

Wg definicji zawartej w Art. II b) dyrektywy maszynowej 2006/42/WE:

„Wyposażenie wymienne” oznacza urządzenie, które po oddaniu do użytku maszyny lub ciągnika jest zamontowane do tej maszyny lub ciągnika przez samego operatora, w celu zmiany funkcji maszyny lub ciągnika lub przyporządkowania nowej funkcji, o ile wyposażenie to nie jest narzędziem.

Zastanówmy się zatem rozbierając definicję na części, czym jest oraz czym nie jest takie wyposażenie wymienne.

(…) oznacza urządzenie, które po oddaniu do użytku maszyny lub ciągnika (…)

Warunkiem koniecznym do zakwalifikowania urządzenia jako wyposażenia wymiennego jest zatem fakt, że maszyna jest już oddana do użytku, a urządzenie takie jest zaprojektowane w celu zamontowania go w maszynie. Wyposażenie, które producent montuje w maszynie przy jej wprowadzaniu do obrotu i w przypadku którego nie przewiduje się jego wymiany przez użytkownika, nie jest uznawane za wyposażenie wymienne, ale za część maszyny [1].

(…) jest zamontowane do tej maszyny lub ciągnika przez samego operatora (…)

Takie urządzenie jest montowane przez operatora maszyny, nie przez producenta i jest do drugi konieczny warunek. Zatem nie uznaje się urządzenia jako wyposażenia wymiennego, jeśli urządzenie nie jest w maszynie zamontowane, mimo tego, że współpracuje z maszyną.

(…) w celu zmiany funkcji maszyny lub ciągnika lub przyporządkowania nowej funkcji (…)

Takie urządzenie zmienia funkcjonalność maszyny. Wyposażenie wymienne jest przedmiotem dyrektywy w sprawie maszyn. Na ogół składa się z połączonych ze sobą części, z których przynajmniej jedna się porusza. Wyposażenie może być wyposażone w obwody zasilające, ale nie może być używane samodzielnie lub niezależnie, gdyż jest przeznaczone do połączenia z maszyną podstawową. Wyposażenie wymienne może być wprowadzone do obrotu wraz z maszyną lub używane z maszyną oddaną do użytku wcześniej lub później niż samo wyposażenie wymienne.

(…) o ile wyposażenie to nie jest narzędziem.

Wyposażenia wymiennego nie należy mylić z częściami zamiennymi, które nie zmieniają funkcji maszyny lub nie nadają jej nowej funkcji, ale ich przeznaczeniem jest po prostu zastąpienie zużytych lub uszkodzonych części [1].

Wyposażenie wymienne odróżnia się również od narzędzi, takich jak ostrza, wiertła, zwykłe łyżki do koparek itp., które nie zmieniają funkcji maszyny podstawowej lub nie nadają jej nowej funkcji. Narzędzia jako takie nie wchodzą w zakres stosowania dyrektywy w sprawie maszyn (chociaż producenci maszyn muszą określić zasadnicze właściwości narzędzi, w które maszyna może być wyposażona) [1].

2 główne kryteria charakteryzujące wyposażenie wymienne to:

• zmiana funkcjonalności maszyny lub przyporządkowanie jej nowej funkcji;
• montaż przez operatora na maszynie podstawowej.

Wyposażenie wymienne jest objęte dyrektywą maszynową 2006/42/WE:

• aby wziąć pod uwagę zagrożenia wynikające z szerokiej gamy sprzętu, który może być w późniejszym etapie zainstalowanyprzez operatora na maszynie podstawowej (ciągnik, sprzęt budowlany …) w celu uzyskania funkcji takich, jak oranie, zbieranie plonów, podnoszenie lub ładowanie,
• w celu zapewnienia podobnego poziomu bezpieczeństwa maszyny podstawowej we współpracy z wyposażeniem wymiennym,
• aby udostępnić użytkownikom niezbędnych informacji w celu odpowiedniego wyboru kombinacji maszyny i wyposażenia wymiennego.

Wyposażenie wymienne nie jest maszyną nieukończoną. Maszynę nieukończoną integruje producent maszyny finalnej przed oddaniem maszyny do użytku. Przeznaczeniem maszyny nieukończonej jest połączenie jej z inną maszyną, maszyną nieukończoną lub wyposażeniem, tworząc w ten sposób kompletną maszynę.

Wyposażenie wymienne może wprowadzać do obrotu producent maszyny podstawowej lub inny producent. W obu przypadkach producent wyposażenia wymiennego musi w dostarczonych instrukcjach określić maszyny, w których może być ono bezpiecznie montowane i użytkowane, podając właściwości techniczne takich maszyn lub w stosownych przypadkach ich konkretne modele. Musi on także dołączyć niezbędne instrukcje bezpiecznego montażu i użytkowania wyposażenia wymiennego[1].

Aby spełnić wymagania dyrektywy maszynowej 2006/42/WE, wyposażenie wymienne wymaga między innymi oznakowania CE oraz deklaracji zgodności i instrukcji obsługi.

Gdy maszyna jest wprowadzana do obrotu z wyposażeniem wymiennym, zarówno maszyna, jak i wyposażenie wymienne muszą być oznakowane znakiem CE wraz z ich indywidualnymi deklaracjami zgodności i instrukcjami. Niemniej jednak, jeżeli producent maszyny jest jednocześnie producentem wyposażenia ochronnego, deklarację zgodności i/lub instrukcję obsługi można połączyć.

Przykłady wyposażenia wymiennego

Poniżej kilka przykładów wyposażenia wymiennego, zmieniającego funkcjonalność ciągnika:

Chwytak
Koparka
Kruszarka kamieni
Świder
Kosiarka rotacyjna

Wszystkie w/w urządzenia zmieniają funkcjonalność ciągnika w granicach jego użytkowalności. Innymi słowy – nie można ograniczać zastosowania ciągnika, gdyż byłoby to niepraktyczne i nieekonomiczne, jednak ciągnik jest tak zaprojektowany, aby umożliwiał bezpieczne użytkowanie go w połączeniu z wyposażeniem wymiennym. Zatem producent ciągnika przewidział, że ciągnik będzie współpracował z wyposażeniem wymiennym, jednak nawet producent ciągnika w chwili oddania ciągnika do użytku może nie wiedzieć o tym, jakie wyposażenie wymienne jeszcze od w/w pojawi się na rynku.

Dlatego zadaniem producenta wyposażenia wymiennego jest w dostarczonych instrukcjach określić maszyny, w których wyposażenie będzie bezpiecznie montowane i użytkowane, podając właściwości techniczne takich maszyn lub w stosownych przypadkach ich konkretne modele. Musi on także dołączyć niezbędne instrukcje bezpiecznego montażu i użytkowania wyposażenia wymiennego. Nie jest to zadaniem producenta ciągnika.

W maszynach przemysłowych z wyposażeniem wymiennym można się spotkać najczęściej w prasach. Normy dotyczące pras mylnie określają to wyposażenie jako „narzędzie”. Trzeba jednak rozumieć, że proste wyposażenie prasy bez dodatkowych napędów może być narzędziem w rozumieniu dyrektywy maszynowej, ale może być również wyposażeniem wymiennym, jeśli wyposażenie to zawiera elementy ruchome napędzane za pomocą źródła energii elektrycznej, pneumatycznej czy hydraulicznej, takie jak na rysunku poniżej.

Identyfikacja wyposażenia montowanego w maszynach

Poniższy schemat blokowy przedstawia sposób klasyfikowania dodatkowego wyposażenia montowanego w maszynie.

Jak to wygląda w praktyce?

Niestety producenci wyposażenia wymiennego różnie podchodzą do obowiązku wynikającego z oznakowaniem wyposażenia znakiem CE. Często zdarza się, że wyposażenie dostarczane jest osobno, a mimo tego brak jest tabliczki ze znakiem CE, deklaracji zgodności i instrukcji obsługi. Producenci maszyn również często pomijają fakt, że bezpieczeństwo maszyny zależy również od jej współpracy z wyposażeniem wymiennym i próżno doszukiwać się w instrukcjach maszyn ograniczeń dotyczących stosowania wyposażenia wymiennego. W takiej sytuacji brak informacji dotyczących maksymalnej dopuszczalnej masy wyposażenia wymiennego, zdolności maszyny do zaopatrzenia w energię potrzebną do zasilania elementów ruchomych wyposażenia i dopuszczalnych wymiarów samego wyposażenia może być przyczyną wykonania takiego wyposażenia wymiennego, które zwiększa ryzyko użytkowania maszyny.

[1] Przewodnik dotyczący stosowania dyrektywy 2006/42/WE w sprawie maszyn, wydanie drugie czerwiec 2010 r. pod redakcją Iana Frasera